Cessas’ın “El-Fusul Fi’l-usul” adlı eserinde illet kavramı

ÖZETBiz bu tezimizde Cessâs'ın "el-Fusûl fi'l-Usûl" adlı eserini temel alarak illetin İslam Hukuk ve usulündeki önemini ve fonksiyonunu ortaya koymaya çalıştık. Cessâs büyük bir Hanefî fıkıh ve usul âlimidir. Onun eseri günümüze intikal etmiş ilk Hanefî usul eseridir. İllet terimi usulcülerce farklı şekillerde tanımlanmıştır. Cessâs'a göre illet hükmü kendi başına değil, Şâri'in otoritesine bağlı olarak gerekli kılan vasıftır. İllet hükmün emaresi konumundadır.Cessâs aklî illetlerle şer'î illetleri birbirinden ayırmaktadır. Aklî illetler kendi başına müessirdirler. Buna karşın şer'î illetler Şârii'in otoritesine bağlı olarak hükmü gerektirirler.İllet tek bir vasıftan oluşabileceği gibi birden fazla vasıftan da oluşabilir.İllet de tıpkı hüküm gibi sahih olmak zorundadır. İlleti elde etme yolları iki gruba ayrılabilir: Sahih olanlar ve sahih olmayanlar. Sahih olan metodlar da iki kısımdır: Nass ve istinbat. Cessâs'ın eserinde illeti istinbat ile elde etme metodlarından beşi zikredilmektedir. Bunlar: Deverân, tard, şebeh, sebr ve taksîm, tesirdir. Tard sahih değildir, şebehin sahih olması ise ihtimallidir. Diğer üç metod ise sahihtir. Bu terimler Cessâs'ın eserinde isim değil içerik olarak yer almaktadır.Bazı durumlarda aynı meselede aynı zamanda birden fazla illet birbirine zıt hükümler gerekli kılabilir. Böyle bir durumda geçerli tercih ölçütlerini kullanarak illetler arasında tercih yapmamız gereklidir.Bir illet birden fazla hükmü gerekli kılabileceği gibi, bir hüküm birden fazla illet tarafından gerekli kılınabilir. Çünkü illet nassın hükmünün yalnızca emaresidir.Nass veya icmada yer alan hüküm illete değil nass veya icmaya izafe edilir.Cessâs illetin tahsisini kabul etmekte ve istihsanın bir türünü, illetin tahsisinin bir çeşidi olarak kabul etmektedir. Bu tez, Cessâs'ın eserinden hareketle hicrî dördüncü asırdaki illetle ilgili tartışmaların boyutlarını ortaya koymaya çalışmaktadır. SUMMARYWe tried in this thesis to state the role and the function of legal cause in Islamic Jurisprudence on the base of Cassas's book "al-Fusûl fi'l-Usul". Al-Cassas is one of the most important Hanafi jurists and legal theorists. His book is the first Hanafi legal theory book that came to us.The term illah defined variantly by the legal theorists. For Al-Cassas the illah means the quality (wasf) that obligates the rule not by itself but on the authority of the lawgiver, and it stands as a sign for the rule of the text.Al-Cassas differs the rational causes from legal causes. The rational causes are effective by themselves. Opposite to this the legal causes are not effective by themselves but on the authority of the lawgiver. The legal cause may be formed from a quality as it may be composed of various qualities.The illah must be valid like the validity of the rule. The methods of determining the legal cause are divisible into valid and invalid methods. The methods that are valid are two: nass (the text) and ıstınbat (derivation). The methods of derivation are five: Dawarân (rotation), tard (coextensiveness), shabah (resemblance), sabr wa taqsim (observation and classification) and tathir (effectiveness). The tard and the shabah is invalid, the others are valid. These terms are not used in Al-Cassas's book but their contents are found.The legal causes may necessitate contradictory rules on the same object at the same time. In such a position we must make a preference between those contrary legal causes by using the valid methods for preference of legal causes.A legal cause may necessitate more than one rule and a rule may be necessitatied by more than a legal cause, yet the legal cause is only a sign for the rule of the text.The rule that is located in the text or consensus (icma) is attributed to the text or consensus not to the legal cause.Al-Cassas allows the particularisation of illah and he considers a kind of Istıhsan as a type of the particularisation of illah.This thesis tries to show the dimensions of the discussions abut the legal cause in fourth century of hijrah, leaning on Cassas's book.